فوران آتشفشان‌های زیر خاک؛ چه دست و پاها که غیب شدند/عیسی بازیار

ماهنامه خط صلح – مخاصمه‌ی دولت‌ها وجنگ‌ها برای ساکنان زمین، رهاورد شومی داشته است؛ دستاورد جنگ برای قربانیان همواره مرگ و معلولیت بوده است. به باور بسیاری از مدافعان حقوق بشر و معترضان به سیاست‌های جنگ‌طلبانه، مین یکی از خطرناک‌ترین ابداعات بشر از زمان جنگ جهانی اول تاکنون بوده است. به کارگیری مین‌ها این قاتلان خاموش، روزانه انسان‌های بسیاری را در جهان قربانی سیاست‌های حکومت‌ها و تاکتیک نیروهای نظامی و دفاعی می‌کند.

امروزه وجود نزدیک به ۱۰۰ میلیون تیر مین (تیر؛ واحد شمارش مین) در جهان، خطر بزرگی برای ساکنان زمین به شمار می‌رود. نهادها و سازمان‌های بین‌المللی بسیاری در تلاش هستند تا در چهارچوب معاهده منع به کارگیری مین‌های زمینی (اتاوا)، کارخانه‌های سلاح وکشورهای تولید کننده و همچنین کشورهای آلوده به مین را در راستای توقف تولید مین و نیز پاک سازی و نابودی کامل میادین مین پیش ببرند. برای این منظور ۱۶ سازمان جهانی، استانداردهایی را برای پاک سازی و حمایت از قربانیان مین تشکیل داده‌اند.

در این میان، کسانی برای پاک سازی میادین مین قدم جلو گذاشته‌اند و به خنثی‌سازی و نابودی مین‌های کاشته شده اقدام می‌کنند. مین روب‌ها اعم از زن ومرد در صف اول این مبارزه هستند.از جنگ جهانی اول مین به عنوان کالایی جنگی، ارزان اما موثر، و قبل‌تر از آن در چین باستان مین به مرور تکمیل و به عنوان یک قاتل خاموش در خاک، کاربرد بسیاری در جنگ‌ها پیدا کرد.

انسان‌های زیادی بر اثر برخورد با این جنگ افزار مرگ بار، جان خود را از دست دادند؛ به طوری که در سال ۲۰۱۸ به طور میانگین روزانه ۹ تن بر اثر انفجار مین‌های به جا مانده از جنگ‌های بین‌المللی و داخلی در جهان، جان خود را از دست دادند. در میان کشورهای آلوده به مین می‌توان به ایران اشاره کرد. کشور ایران از لحاظ وسعت، دومین کشور آلوده به مین پس از مصر در دنیا است. اما در مصر بیشترین آلودگی در قسمت‌های غیر قابل سکونت در صحرای غربی و بخشی از این میادین مین در نزدیکی شهر العلمین و منطقه قابل سکونت عشایری «مطروح» است. حال این که در ایران این مناطق آلوده کمترین فاصله را با سکونت گاه‌های انسانی دارند.

معضل مین در ایران

آمار بسیار بالای قربانیان غیر نظامی ناشی از انفجار مین‌های زمینی در ایران و عدم رسیدگی مناسب به این قربانی‌ها و نبود یک ساز و کار مناسب برای آگاهی رسانی از خطرات آن در مناطق مین‌زده، باعث نگرانی همیشگی سازمان‌های مدافع حقوق بشر و فعالان حقوق بشر شده است؛ به طوری که از سال ۱۳۶۷ تا پایان ۱۳۹۷، بیش از ۸ هزار نفر در بخش غیر نظامی، قربانی انفجار مین شده‌اند. نزدیک به ۲۰ درصد از این قربانیان، کشته و ۸۰ درصد دیگر مصدوم و نقص عضو شده‌اند و هنوز هم این

خطرات جانی و مالی، کماکان برای ساکنین نزدیک به میادین مین در ۵ استان آلوده‌ی کشور (آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان) وجود دارد.
بیش از ۴ میلیون هکتار از اراضی مرزی که به گفته مسئولان حدود ۸۰ درصد آن پاک سازی شده است، آلوده به مین و مواد منفجره باقی مانده از جنگ است. همچنان در این مناطق شاهد انفجار مین و قربانی شدن افراد مدنی هستیم، و همین موضوع لزوم پاکسازی سریع و برابر با استانداردهای جهانی (IMAS) مناطق آلوده ومناطق مشکوک و آلوده به بقایای انفجاری مانند گلوله‌های عمل نکرده (UXO) ضروری است و گفته‌های مسئولان نهاد ملی مین (مرکز مین زدایی وزارت دفاع) در مورد پاک سازی مناطق آلوده هم در حیطه‌ی مقدار پاکسازی غلو آمیز است و هم در چگونگی پاک سازی که با استفاده از نیروهای نظامی و به شیوه میلیتاری پاک کردن زمین‌های آلوده انجام می ‌شود و نه مطابق با استاندارد جهانی پاک سازی بشردوستانه.

قوانین بین‌المللی

عملیات مین زدایی مانند هر تخصصی، دارای استانداردهای بین‌المللی و واژگان مخصوص است (IMAS). استاندارد‌های عملیات مین زدایی مربوط به اطلاع رسانی از خطرات مین (MRE) در IMAS-50.08 گرد آوری و در اختیار نهاد ملی مین همه کشورهای درگیر با مین قرار داده شده است. در تشریح این استاندارد‌ها به طور مشخص نهاد ملی مین موظف شده ارایه کننده و جمع آوری کننده‌ی اطلاعات تلفات انسانی و نحوه‌ی عملکرد بهینه در راستای پیشبرد جامع امر آگاهی رسانی از خطرات مین (MRE) و فرایند ارزیابی کلی و کامل آن اطلاعات را برای برنامه‌ای گسترده‌تر و نظارت و ارزیابی و توسعه سازمان آگهی رسانی از خطرات مین به طور مداوم و نه برای یک بار به کار گیرد.

یکی از الزامات دولت‌ها در قوانین بین‌المللی، پاک سازی مناطق آلوده به مین است. به همین دلیل قوانینی برای اجرای بهتر پاک سازی میادین مین و بخش‌های دیگر نظیر آگهی رسانی از خطرات مین تدوین شده است.
همواره تلاش‌های بین‌المللی منتقدان و فعالان محیط زیست، دولت‌ها و مجامع ذی ربط را بر آن داشته است تا با وضع قوانین جامع، از صدمات و ضررهای مین بر افراد غیرنظامی جلوگیری کنند. در همین راستا معاهده (CCW Weapons) ازشاخص‌ترین معاهده‌هاى بین‌المللى برای کم کردن تلفات غیرنظامیان بوده است.

متاسفانه در همین مناطق اعلام اتمام پاک سازی شده توسط جمهوری اسلامی ایران، شاهد انفجار مین و قربانی شدن مردم منطقه هستیم به طوری که در بهمن سال ۹۰ در استان کرمانشاه جشن پاک سازی و تحویل اراضی پاک سازی شده به استانداری این استان برگزار شد. کما این که بعد از آن تاریخ انفجار مین و گلوله‌های عمل نکرده باعث کشته و مجروح شدن ۲۹۸ تن در این استان شد. این آمار بنا به رصد جغرافیای آلوده به مین و اطلاع رسانی از منابع محلی در این استان توسط نگارنده مقاله و فعالان این حوزه صورت گرفته و منابع رسمی دولتی از دادن آمار دقیق کشته و مجروحان مین خوداری می‌کنند.

سردار محمد حسین امیر احمدی -رئیس مرکز مین زدایی کشور- در جشن پاک سازی استان کرمانشاه در جمع خبرنگاران و خانواده‌های کشته شده و مجروحین پاک سازی میادین مین، خبر از اتمام عملیات مین زدایی در این استان داد که این گفته با تردید کار‌شناسان و حتی نمایندگان مجلس شهرهای مختلف این استان همراه بود.
فتح‌الله حسینی نماینده سرپل ذهاب، قصرشیرین و گیلان غرب در گفت‌و‌گوی مورخه ۲۳ بهمن سال ۱۳۹۰ با خبرگزاری ایلنا گفت: «با توجه به این که بسیاری از روستاهای استان در منطقه آق داغ و بازی دراز پاک سازی نشده، لذا در هر کجا اتفاقی بیافتد وزیر دفاع و مرکز مین زدایی مقصر است.»
عضو کمیسیون امنیت ملی وقت مجلس ضمن درخواست از وزیر برای تجدید نظر در این باره اظهار کرد: «وزرای دفاع و کشور، صادقانه سخن بگویند.»
متاسفانه بعد از این جشن تاکنون هیچ یک از مسئولان در راستای پاسخگویی به افکار عمومی نسبت به تعداد قربانیان در این استان اظهارنظری نکرده‌اند.

روز ۴ اپریل، برابر با ۱۶ فرودین هر سال از طرف مجمع عمومی سازمان ملل متحد روز آگاهی رسانی از خطرات مین و اقدام علیه مین نام گذاری شده است. در این روز برای اطلاع رسانی از خطرات مین برای مردم ساکن در مناطق مین زده و آلوده به گلوله‌های عمل نکرده (UXO) در این روز در همه نقاط آلوده به مین در جهان از طرف نهاد‌های دولتی و بین‌المللی نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی برگزار می‌شود. در این فرصت تأثیرگذار از مصدومان مین و افراد شاغل در امر پاک سازی میادین مین دعوت به عمل می‌آید تا در امر اطلاع رسانی از خطرات مین و همچنین بالا بردن ضریب آموزشی جامعه اقدام کنند و خطر مسئله مین را در جهان یادآوری کنند ولی در ایران این مسئله امنیتی تلقی می‌شود و هیچ آگاهی رسانی‌ای چه در بحث آمار قربانیان و چه در بحث آموزش به افراد تحت خطر مین اقدامی صورت نمی‌گیرد یا اگر می‌گیرد بسیار محدود بوده است.

در نبود این ساز و کار دولتی ما به عنوان فعالان این حوزه گاهی ورک‌شاپ‌ها و کارگاه‌هایی درداخل کشور و درمناطق آلوده برگزار می‌کنیم یا کتابچه و بروشوری دراین زمینه بین جوامع هدف مختلف از قبیل کودکان و دانش‌آموزان یا زنان و کولبرها پخش می‌کنیم یا این که بدون هیچ حمایت دولتی و نهادهای جهانی و با هزینه‌ی شخصی، قربانیان مین را در مسائل حقوقی توسط وکلای داوطلب راهنمایی می‌کنیم.

کنواسیون اتاوا

معاهده منع به کارگیری مین‌های ضدنفر موسوم به اتاوا یکی از فراگیرترین معاهده‌های سازمان ملل است، به طوری که با ۱۶۴ کشور عضو، بعد از معاهده‌ی حقوق کودک دومین معاهده‌ی مورد قبول بسیاری از کشورهای جهان به جز ۳۱ کشور عضو سازمان ملل متحد از جمله ایران، مصر، ایالات متحده، روسیه، چین و… است.

بر اساس این کنوانسیون، استفاده از مین‌های زمینی باید محدود به مین‌های ضد تانک و نحوه‌ی استفاده از آن کاملا قانون‌مند و در چهارچوب‌هاى مشخص باشد. در این معاهده و لایحه‌ی اصلاحی آن، سعی شده که قواعد نظامی استفاده از مین و حقوق افراد غیر نظامی به طور یکسان در نظر گرفته شود. در بخش‌هایی از این معاهده به صراحت ذکر شده که علامت گذاری مناطق مین گذاری شده و ثبت کردن میادین مین و نیز تحویل نقشه‌ها به نیروهای حافظ صلح و یا سازمان‌های بشردوستانه فعال در امر پاک سازی، بخشى از الزامات کشورهاى امضا کننده، بعد از ترک مخاصمات و یا در حین پاک سازی است و از دیگر تعهدات دولت‌ها به موجب پروتکل دوم اصلاحی از کنوانسیون مذکور، عدم استفاده از مین‌ها و تله‌های انفجاری خاص که در موارد ۴ تا ۷ خود به بیان آن پرداخته است. ماده ۴ یک اصل کلی را بیان کرده که استفاده از هرگونه مین‌های ضد نفر غیرقابل شناسایی را ممنوع کرده، بنابراین به کارگیری مین‌های پلاستیکی یا هر مین دیگر که با تجهیزات مین یاب قابل شناسایی نباشد و در اشکال وسوسه انگیز برای کودکان یا در مناطقی با حصارکشی یا با وسایل حفاظتی نباشند، ممنوع اعلام شده و همه اقدامات لازم بایستی به عمل بیاید تا از جابه‌جایی و امحای وسیله علامت گذاری جلوگیری شود.

همچنین دولت‌ها متعهد می‌شوند در مورد کمک به قربانیان مین‌های زمینی و سازگاری مجدد و ادغام در جامعه و بخش‌های اقتصادی و اجتماعی آن‌ها و همکاری و مشارکت سایر کشور‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، در انجام این امر تلاش کنند.
کمک رسانی به قربانیان مین باید بسیار فرا‌تر از مراقبت‌های پزشکی و مالی باشد و حمایت‌های بین‌المللی برای احیای اقتصادی و اجتماعی قربانیان انفجار مین ضروری و لازم است. حال با توجه به تعهدات مذکور و الزام تلویحی دولت‌های عضو به اجرای مفاد کنوانسیون به خصوص تکلیف به قانون گذاری داخلی (بومی سازی) و ضمانت اجرایی کیفری حسب بند ۱ و ۲ ماده ۱۴ پروتکل اصلاحی و همچنین با توجه به تقبل این محدودیت‌ها از جانب کشورهایی که به معاهده ملحق نشده‌اند و ادعای رعایت این الزامات از جانب آنان و این که قواعد و محدودیت‌های مذکور بازتابی از اصول حقوق بشر دوستانه حاکم بر مناطق جنگی بوده (برحسب مفاد کنواسیون CCW) و این اصول عرفی به موجب معاهدات متعدد بالاخص کنوانسیون ژنو و پروتکل‌های الحاقی آن مورد قبول تمامی دولت‌ها قرار گرفته و جنبه اجرایی به خود گرفته است. یادآوری تعهدات دولت‌ها صرفا با رصد کردن و نظارت دقیق بین‌المللی و حضور ناظران امکان پذیر است.

وظیفه فعالان حقوق بشر در مورد مشکل مین

وظیفه فعالان حقوق بشر در این حوزه نظارت مداوم بر این امر و گزارش مستمر ماهانه به کمیته خلع سلاح سازمان ملل و گزارشگر ویژه این سازمان در مورد حقوق بشر ایران است تا روند بهتری که تاکنون به هیچ وجه به سود ساکنین مناطق آلوده به مین نبوده صورت پذیرد. باشد که شاهد حوادث ناشی از انفجار مین برای هیچ کس نباشیم.
با آرزوی زمینی پاک وعاری از مین برای همه.

نوشته فوران آتشفشان‌های زیر خاک؛ چه دست و پاها که غیب شدند/عیسی بازیار اولین بار در خبرگزاری هرانا پدیدار شد.